گذرگاه زنگزور یک مسیر حمل و نقل پیشنهادی است که بخش غربی جمهوری آذربایجان را به مناطق خودمختار نخجوان از طریق جنوب ارمنستان متصل میکند. این پروژه بر اساس توافقنامه آتش بس 2020 پس از جنگ ناگورنو قره باغ تعریف شد و هدف آن ایجاد یک کریدور آزاد برای حرکت بیوقفه مسافرین و کالاها بدون نیاز به عبور از کشورهای ثالث مانند ایران یا ترکیه است. اهمیت این گذرگاه به نقش کانونی آن در کاهش تنشهای منطقهای و تقویت ارتباطات اقتصادی بین کشورهای جنوب قفقاز اشاره دارد.

گذرگاه زنگزور به دلیل چند عامل کلیدی از اهمیت بالایی برخوردار است:

اولاً، اتصال مستقیم قلمرو اصلی جمهوری آذربایجان به نخجوان را فراهم میکند که از نظر استراتژیک برای بازسازی روابط پسامنازعه حیاتی است.

ثانیاً، نقشه این کریدور میتواند ترانزیت کالاها را بین آسیا و اروپا تسهیل بخشد و از نظر اقتصادی فرصتهای جدیدی برای توسعه پایدار منطقه ایجاد کند.

ثالثاً، ایجاد این گذرگاه به عنوان یک الزام بینالمللی در توافقنامه صلح شناخته میشود که در صورت تحقق، ثبات منطقه را تقویت کرده و تنشهای تاریخی را کاهش میدهد.

تاریخچه گذرگاه زنگزور به قرن بیستم و مناقشات ارضی در قفقاز جنوبی بازمیگردد:

- در دوره شوروی، منطقه زنگزور بخشی از ارمنستان بود و پس از فروپاشی شوروی، تبدیل به یک نقطه تنشزا در روابط ارمنستان و آذربایجان شد.

- این اختلافات در جنگ 2020 ناگورنو قره باغ اوج گرفت که پس از آن، توافقنامه آتش بس تحت حمایت روسیه، ایجاد یک کریدور امنیتی برای دسترسی آزاد به نخجوان را تصریح کرد.

- پس از آن، مذاکرات متعدد بین المللی برای تعیین مرزها و عملیاتی کردن گذرگاه ادامه یافت، اما اجرایی شدن آن تا امروز با چالشهای عملیاتی و سیاسی همراه بوده است.

گذرگاه زنگزور روابط بین ارمنستان و آذربایجان را در ابعاد مختلف تحت تاثیر قرار میدهد:

در جنبه مثبت، اگر به طور مسالمتآمیز اجرا شود، میتواند به عنوان یک عامل صلحآفرین عمل کند و اعتماد متقابل را از طریق همکاریهای اقتصادی مانند تجارت و ترانزیت افزایش دهد.

از سوی دیگر، هرگونه تاخیر یا اختلاف در اجرا ممکن است تنشهای جدیدی ایجاد کرده و ثبات شکننده کنونی را تضعیف کند، به ویژه به دلیل حساسیتهای تاریخی ساکنان محلی در استان سیونیک ارمنستان. در کل، موفقیت آن بستگی به تعهد دو کشور به دیپلماسی گفتگومحور و مداخله نهادهای بینالمللی برای نظارت دارد.

وضعیت فعلی گذرگاه زنگزور در مرحله مذاکره و پیشمراحل عملیاتی قرار دارد:

- تا کنون، توافق اولیه بر روی نقشه کریدور انجام شده است، اما مراحل اجرایی مانند ساخت جادهها و زیرساختها آغاز نشده و تحت تاثیر عوامل سیاسی مانند اختلافات مرزی و نگرانیهای امنیتی است.

- مداخله روسیه و اتحادیه اروپا به عنوان واسطههای اصلی برای تسریع فرآیند ادامه دارد، با تاکید بر تضمین دسترسی بدون مانع و رعایت حقوق ساکنان محلی.

- پیشبینی میشود با افزایش فشارهای بینالمللی، گامهای آزمایشی در 2024 انجام شود، اما زمان دقیق عملیاتیشدن نامشخص مانده است.

واکنش کشورهای منطقه به گذرگاه زنگزور متنوع و گاه متضاد بوده است:

جمهوری آذربایجان این پروژه را یک ضرورت استراتژیک و فرصتی برای توسعه اقتصادی دانسته و به صورت فعال در مذاکرات حاضر شده است.

ارمنستان به دلایل امنیتی و حفاظت از حاکمیت سرزمینی خود محتاط است، اما تحت فشارهای خارجی برای اجرای توافقنامه پذیرفته است.

ایران با نگرانی از تاثیر آن بر ترانزیت جادههای خود، مخالفت ضمنی ابراز کرده و خواستار عدم تخریب روابط تجاری فعلی شده است.

ترکیه و روسیه نیز به عنوان حامیان پروژه، آن را ابزاری برای ثبات منطقهای دیده و پیشنهاد همکاری فنی ارائه دادهاند.

تاثیر گذرگاه زنگزور بر امنیت منطقه میتواند دوگانه باشد:

از یک سو، اگر تحت نظارت بینالمللی ساخته شود، با کاهش اصطکاکها و تسهیل مبادلات، سطح امنیت را با پیشگیری از درگیریهای مرزی ارتقاء میدهد و گامی به سوی اعتمادسازی پایدار است.

از سوی دیگر، خطرات جدی وجود دارد مانند احتمال افزایش تنشها در مناطق حساس مرزی، تهدید برای ساکنان محلی از نظر جابجایی اجباری، و نگرانیهای مربوط به قاچاق یا فعالیتهای شبهنظامی در صورت عدم کنترل کافی. لذا، اجرای مکانیسمهای حفاظتی و گشتزنی مشترک الزامی است.

تاثیرات اقتصادی گذرگاه زنگزور در صورت اجرای موفق میتواند گسترده و مثبت باشد:

بخش حمل و نقل با کاهش زمان سفر و هزینههای ترانزیت رونق مییابد، به طوری که مسیرهای تجاری بین اروپا و آسیا کوتاهتر شده و رقابتپذیری اقتصادی منطقه بهبود مییابد.

صنایع مرتبط مانند لجستیک، انرژی و گردشگری رشد پیدا میکنند و فرصتهای شغلی جدیدی برای جوامع محلی ایجاد میشود.

با این حال، چالشهایی مانند تقسیم نابرابر منافع، ضرورت سرمایهگذاری عظیم در زیرساختها، و نیاز به هماهنگی حقوق گمرکی وجود دارد که موفقیت پروژه را مشروط به توافقات دو و چندجانبه میکند.

گذرگاه زنگزور بر ساکنان محلی استان سیونیک ارمنستان اثرات چندگانه خواهد داشت:

مثبتاً، امکان دسترسی بهتر به بازارها، بهبود خدمات زیرساختی مانند جادهها، و افزایش فرصتهای اشتغال از طریق پروژههای مرتبط پیشبینی میشود.

منفیاً، نگرانیهایی درباره جابجایی جوامع، از دستدادن زمینهای کشاورزی، و اختلال در زندگی روزمره به دلیل ساختوسازها و افزایش ترافیک وجود دارد که ممکن است تنشهای اجتماعی ایجاد کند.

برنامهریزان باید با مشاوره مستقیم با جامعه محلی و تضمین جبران خسارت، از حقوق انسانی این گروهها حفاظت کنند تا اثرات منفی به حداقل برسد.

توافقنامههای بینالمللی متعددی مرتبط با گذرگاه زنگزور هستند:

توافقنامه آتش بس 2020 تحت نظارت روسیه، صریحاً به ایجاد یک کریدور برای دسترسی به نخجوان اشاره کرد و به عنوان سند پایه برای مذاکرات جاری عمل میکند.

همچنین، ابتکاراتی مانند همکاری اتحادیه اروپا برای پایش مرزها و برنامههای سازمان ملل برای حمایت از توسعه پایدار به اجرا کمک میکنند.

علاوه بر این، گفتگوهای دو جانبه بین ارمنستان و آذربایجان با میانجیگری کشورهایی مانند فرانسه و آمریکا، چارچوب حقوقی و اجرایی را تعریف میکند که تضمینکننده شفافیت و رعایت قانون بینالمللی است.

مهمترین چالشهای اجرای گذرگاه زنگزور عبارتند از:

اول، اختلافات مرزی و عدم توافق بر روی مرزهای دقیق کریدور که با احساسات ملیگرایانه تشدید میشود و نیازمند حل دیپلماتیک فوری است.

دوم، نگرانیهای امنیتی مانند تهدید حملات تروریستی یا درگیریهای پراکنده که مستلزم استقرار نیروهای حافظ صلح بینالمللی و سیستمهای نظارتی پیشرفته است.

سوم، منابع مالی ناکافی و تاخیر در بودجهبندی پروژه که همکاری سازمانهایی مانند بانک جهانی را برای تامین سرمایه ضروری میسازد.

این چالشها اجرای به موقع و بیخطر گذرگاه را مشروط به همکاری همهجانبه کشورها میدانند.

آینده گذرگاه زنگزور بسته به روند مذاکرات و شرایط منطقهای پیشبینی میشود:

در سناریوی خوشبینانه، با تقویت همکاریهای بینالمللی، این کریدور تا 2025 عملیاتی شده و به محرک رشد اقتصادی و صلح پایدار تبدیل خواهد شد، به ویژه با سرمایهگذاری کشورهای همسایه مانند ترکیه.

در صورت تداوم اختلافات، پیشرفت کند خواهد بود و ممکن است به یک پروژه ناتمام تبدیل شود که ریسک درگیریهای جدید را افزایش دهد.

اما روند جاری نشان میدهد که فشار دیپلماتیک بالا بوده و احتمال دستیابی به راهحلهای سازشکارانه در میان مدت وجود دارد که آینده مثبتی را نوید میدهد.

گذرگاه زنگزور با مسائل زیستمحیطی به صورت مستقیم در ارتباط است:

از جنبه منفی، ساخت جادهها و زیرساختها ممکن است به تخریب زیستگاههای طبیعی، فرسایش خاک و آلودگی صوتی در مناطق حساس اکولوژیک استان سیونیک منجر شود که تهدیدی برای تنوع زیستی است.

اما برنامهریزی دقیق با ارزیابی اثرات زیستمحیطی میتواند این ریسکها را مدیریت کند؛ مثلاً استفاده از فناوریهای سبز، ایجاد مناطق حفاظتشده مجاور، و اجرای استانداردهای بینالمللی در ساختوساز ضروری است.

همکاری سازمانهای محیط زیستی در روند طراحی، تضمین میکند که توسعه اقتصادی پایدار بدون قربانیکردن منابع طبیعی پیش رود.